مقدمه
در میان ده فولادساز برتر جهان، ایران مقام هشتم تولید و جایگاه اول سبزترین تولید فولاد را دارد. 90 درصد از تولید فولاد ایران براساس فرآیند احیاء مستقبم بر پایه گاز می‌باشد (پیش‌بینی سال 1402 تولید 32 میلیون تن آهن اسفنجی می‌باشد). جدول ذیل نشان می‌دهد که میزان آلایندگی تولید فولاد در دو روش مهم کوره بلند و احیاء مستقیم به چه میزان می‌باشد:
در سمینارها و نشست‌هایی که با برخی از فولادسازان ایرانی داریم متاسفانه نیازی به حرکت به سمت فولاد سبز دیده نمی‌شود، چرا که در حال حاضر تولید خود را سبزتر از بقیه دنیا می‌دانند!
واقعیت چیست؟
اما واقعیت این است که روزی نیست که در جهان تحقیق و نوآوری برای سبزتر کردن تولید فولاد صورت نگیرد. به مانند مسابقه اسب‌سواری شهربازی، گرچه جلوتر هستیم ولی اروپا و سایر نقاط دنیا توپ های خود را برای پیشی گرفتن مرتبا به سمت هدف نشانه می‌روند. این توپ‌ها شامل احیاء هیدروژنی، جذب کربن، افزایش بهرهوری و بهبود راندمان، پیوسته کردن زنجیره، دیجیتالی کردن و الکتریکی کردن برای مصرف انرژی کمتر هستند.
سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در انرژی‌های تجدیدپذیر و ده‌ها گام دیگر مرتبا در حال بهبود و به‌کارگیری است و اگر گامی برداشته نشود اسب تولید فولاد سبز ایران به زودی از دنیا عقب خواهد افتاد.
در نقشه‌ی راه صفر کردن کربن تولید فولاد در کشورهای مختلف دنیا، مانند کشورهای اتحادیه‌ی اروپا، هند و انگلیس، اولین قدم جهت حرکت در مسیر فولاد سبز، افزایش راندمان و بهرهوری عنوان شده است. از این رو شایسته است که نگاهی به شاخص‌های بهرهوری در ایران و سایر نقاط جهان داشته باشیم.
در این گزارش، برخی شاخص‌های بهرهوری شرکت‌های مطرح فولادسازی در ایران و سایر نقاط جهان در طی سال‌های 2018 تا 2022 محاسبه شده و با یکدیگر مقایسه شده‌اند. مبنای محاسبات در برخی موارد صورت سود و زیان تفصیلی رسمی شرکت‌ها و در سایر موارد گزارش‌های موسسات معتبر بوده است. برای تبدیل ریال به دلار، میانگین قیمت دلار نیمایی و دلار بازار آزاد در طول یک سال مورد استفاده قرار گرفته است.
جایگاه شرکت‌های داخلی در دنیا
شرکت‌هایی که در این گزارش بررسی شده‌اند، عبارتند از:
- سه شرکت بزرگ زیرمجموعه‌ی ایمیدرو:
- شرکت Steel Dynamics ایالات متحده‌ی آمریکا
- شرکت POSCO کره‌ی جنوبی
- شرکت Nucor ایالات متحده‌ی آمریکا
در نمودار زیر، میزان تولید این شرکت‌ها در سال 2022 با یکدیگر مقایسه شده است. در این شکل تولید مجموعه‌ی ایمیدرو از روی تولید سه شرکت بزرگ زیرمجموعه‌ی آن (فولاد مبارکه، فولاد خوزستان و ذوب آهن) تخمین زده شده است. کل تولید فولاد ایران در سال 2022 حدود 30 میلیون تن بوده است که حدود 18 میلیون تن آن در زیرمجموعه‌های ایمیدرو تولید می‌شود؛ آماری که ایمیدرو را در رده‌ی 20 تولیدکننده‌ی برتر فولاد دنیا قرار می‌دهد.
شاخص‌های بهرهوری
درآمد عملیاتی بر تعداد نیروی انسانی
یکی از شاخص‌های مهم بهرهوری، نسبت درآمد عملیاتی بر تعداد نیروی انسانی (Revenue per Employee) است که نشان می‌دهد هر فرد در سازمان، به طور متوسط چقدر در درآمد عملیاتی کسب‌شده‌ی شرکت سهیم بوده است. نمودار این شاخص در شکل زیر آمده است.
همان‌گونه که مشخص است، این شاخص برای شرکت‌های داخلی، به شکل معناداری کمتر از شرکت‌های خارجی است. این مسئله می‌تواند به این معنا باشد که در شرکت‌های داخلی، استفاده‌ی بهینه‌ای از نیروی انسانی به عمل نمی‌آید. با این وجود، این نتیجه قطعی نیست و نباید تاثیر عوامل دیگری همچون تکنولوژی و اتوماسیون بیشتر در شرکت‌های خارجی را در این آمار نادیده گرفت. البته باید دقت کرد که روند این شاخص در شرکت‌های داخلی افزایشی است و این امر امیدوارکننده است، اما برای رسیدن به سطح شاخص‌های جهانی این روند باید سرعت بیشتری به خود بگیرد.
گردش سرمایه‌ی جاری
نمودار زیر گردش سرمایه‌ی جاری شرکت‌های مذکور به استثنای ذوب آهن اصفهان را نشان می‌دهد. گردش سرمایه جاری، حاصل تقسیم درآمد عملیاتی شرکت بر سرمایه‌ی جاری متوسط آن است و به نوعی بیانگر تعداد دفعاتی است که در یک سال، به اندازه‌ی سرمایه‌ی جاری، درآمد ایجاد شده است. بزرگ بودن این شاخص عموما به این معناست که شرکت بهتر توانسته است سرمایه‌ی جاری خود را به درآمد تبدیل کند. دلیل کنار گذاشتن ذوب آهن اصفهان از این نمودار، منفی بودن سرمایه‌ی جاری آن در تمام این سال‌ها بوده است. به عبارتی بدهی جاری این شرکت در چند سال اخیر همواره از دارایی جاری آن بیشتر بوده است که دلایل آن باید بررسی شود. همان‌گونه که در نمودار مشخص است، در سال‌های اخیر، شرکت‌های خارجی روند نسبتا پایدار با نوسانات کم داشته‌اند، اما در شرکت‌های داخلی، یک روند نزولی دیده می‌شود که نشان می‌دهد بهرهوری سرمایه‌ی جاری رو به کاهش است که می‌تواند ناشی از سرمایه‌گذاری کم در بخش تحقیق و توسعه باشد.
درصد هزینه‌ی انرژی از هزینه‌های عملیاتی
در نمودار زیر، سهم هزینه‌ی انرژی از هزینه‌های عملیاتی شرکت‌های داخلی در طی سال‌های اخیر آمده است (از آنجا که این گزارش در تابستان سال 1402 تهیه شده است، برای سال 1402 تنها صورت‌های مالی سه‌‌ماهه‌ی اول مورد بررسی قرار گرفته است). در صورت‌های مالی شرکت‌های خارجی، معمولا شکست هزینه‌های تولید به تفصیل وجود ندارد و بنابراین این شاخص برای شرکت‌های خارجی محاسبه نشده است. اما تخمین‌هایی از منابع مختلف برای آن موجود است.
همانطور که در شکل فوق مشاهده می‌شود، درصد هزینه‌های انرژی از کل هزینه‌های عملیاتی، در تمام شرکت‌ها به طور کلی سیر صعودی داشته است. دقت داریم که تولید فولاد در کارخانه‌های فولاد مبارکه و فولاد خوزستان مبتنی بر مسیر EAF/DRI (با گاز طبیعی) و در کارخانه‌ی ذوب آهن مبتنی بر مسیر BF/BOF (زغال کک) است. با توجه به افزایش هزینه‌ی خوراک گاز طبیعی در سال‌های اخیر، شیب افزایش این شاخص برای فولاد مبارکه و فولاد خوزستان به مراتب بیشتر از ذوب آهن است.
باید دقت داشت که با افزایش نیاز صنایع به گاز طبیعی و روند انتظاری کاهش عرضه‌ی آن، چشم‌انداز آن است که روند صعودی نمودار فوق در سال‌های آتی حتی با شیب بیشتر ادامه داشته باشد. در شکل زیر، نمودار عرضه و تقاضای گاز طبیعی در کشور منعکس شده است. مقایسه‌ی این نمودار با نمودار فوق، روند نگران‌کننده‌ی کاهش بهرهوری انرژی در سال‌های گذشته و سال‌های پیش‌رو را بیش از پیش متذکر می‌سازد.
شکست هزینه‌های تولید مسیر EAF/DRI در کشورهای مختلف
برای مقایسه‌ی دقیق‌تر وضعیت بهرهوری انرژی در صنعت فولاد ایران و کشورهای دیگر، شایسته است نگاهی به نمودار شکست هزینه‌های تولید بیندازیم. در نمودار زیر، سهم منابع مختلف هزینه‌ی تولید فولاد (مواد مصرفی، حقوق و دستمزد مستقیم، انرژی و سایر هزینه‌ها) از مسیر EAF/DRI در کشورهای مختلف در سال 2019 آمده است.
این نمودار را می‌توان با نمودار زیر که شکست هزینه‌های تولید فولاد مبارکه را نشان می‌دهد مقایسه کرد.
اگرچه سهم انرژی در هزینه‌های فولاد مبارکه، در مقایسه با سایر کشورها (حداقل در سال 1401) معقول به نظر می‌رسد، اما باید دقت داشت که قیمت گاز طبیعی در ایران بسیار کمتر از کشورهای دیگر (خصوصا اتحادیه‌ی اروپا) است. از این رو انتظار آن است که سهم انرژی از هزینه‌های تولید در ایران به مراتب کمتر از کشورهای واردکننده‌ی گاز باشد، در حالی که آمار خلاف این گفته را نشان می‌دهد. این خود گواه دیگری بر بهرهوری پایین منابع انرژی در کشور ایران است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
همانطور که ذکر شد، مشاهده‌ی روند و مقایسه‌ی شاخص‌های مختلف بهرهوری در ایران و سایر نقاط جهان نشان می‌دهد که برخی شاخص‌ها وضعیت مناسبی نسبت به شاخص‌های جهانی ندارند. در برخی موارد روند امیدوارکننده ولی کند، و در پاره‌ای دیگر از موارد روند نگران‌کننده است. برای باقی‌ماندن در بازارهای جهانی، لازم است اصلاحاتی در مسیرهای تولید فولاد در کشور صورت گیرد که اولین قدم آن، حرکت در مسیر افزایش بهرهوری است.
مراجع
[1] Production costs from iron and steel industry in the EU and third countries, JRC Technical Report, 2020.
[2] Global steel production costs, TransitionZero, 2023.
[3] Codal, available at codal.ir
[4] The Wall Street Journal, available at wsj.com